اگر شما هم فرزند، عضوی در خانواده یا دانش آموزی داشته باشید که تکلم او دارای مشکل بوده و در برقراری ارتباط با دیگران از طریق کلامی دچار مشکل باشد، باید بدانید که بازی درمانی برای تقویت گفتار کودک، یکی از راه‌های تقویت مهارت‌های کلامی کودک است که در این روش گفتار درمانگر (متخصص گفتاردرمانی) میتواند از طریق بازی با کلمات و بُرد گیم(Board Game) یا با سایر فعالیت‌های سرگرم کننده، مشکل گفتاری را بررسی و درمان کند. کودکان در طی فعالیت‌ها و بازی‌های گفتار درمانی، نحوه صحیح تلفظ کردن کلمات و روان صحبت کردن را تمرین میکنند که این امر موجب تقویت مهارت‌های گفتاری و کلامی آنها میشود.
حتی میتوان درجه سختی و پیچیدگی این بازی‌ها را به نسبت سن کودک کمتر یا بیشتر کرد. از اینرو، در این مقاله با اهمیت تقویت گفتار کودک و انواع بازی‌های گفتار درمانی کودکان آشنا خواهیم شد.
مزایای بازی درمانی برای تقویت گفتار
در مهارت‌های گفتاری ۷۱ درصد از کودکانی که تحت بازی درمانی برای تقویت گفتار قرار میگیرند، تغییرات مثبتی ایجاد میشود. با اینکه ممکن است برخی از کودکان در ابتدا نسبت به این فعالیت‌ها بی میلی نشان دهند، اما به مرور زمان اعتماد آنها نسبت به درمانگر بیشتر میشود. با راحت‌تر شدن کودک با درمانگر و تقویت ارتباط بین آنها، کودک نیز به مراتب در انجام این فعالیت‌ها و بازی‌ها خلاق‌تر شده و ارتباط کلامی او نیز بیشتر خواهد شد.
برخی از مزایای عمده بازی درمانی عبارتند از:
- افزایش مسئولیت پذیری کودک در قبال برخی رفتارها
- توسعه استراتژی‌های مقابله با مسائل و مهارت خلاقانه حل مسئله
- احترام به خود
- همدلی و احترام به دیگران
- کاهش استرس و اضطراب
- یادگیری درک و بیان احساسات
- تقویت مهارت‌های اجتماعی
- تقویت و بهبود روابط خانوادگی
بازی درمانی علاوه بر اینکه میتواند ارتباط گیری کلامی کودک را بهبود ببخشد، موجب تقویت مهارت‌های ریز و درشت حرکتی کودک نیز میشود.
اگر چنانچه تشخیص داده شود که کودک به یک بیماری روانی یا جسمی مبتلا است، در این حالت بازی درمانی جایگزینی برای داروها یا درمان‌های ضروری دیگر نخواهد بود. بازی درمانی را میتوان بصورت جدا یا در کنار سایر روش‌های درمانی استفاده کرد.
بازی درمانی چگونه به بهبود گفتار کودک کمک میکند؟
بین کودکان و افراد بزرگسال کمی شکاف ارتباطی وجود دارد. بر حسب سن و مرحله رشدی کودکان، آنها مهارت‌های گفتاری افراد بزگسال را ندارند. کودکان ممکن است که چیزی را احساس کنند، اما در اکثریت مواقع، یا قادر به ابراز آن به یک فرد بزرگسال نیستند و یا اعتماد کافی به بزرگسالان ندارند تا مسئله را به او بیان کنند.
در سمت مقابل، ممکن است افراد بزرگسال علائم و نشانه‌های کلامی و غیرکلامی کودک را اشتباه تفسیر کرده یا در کل متوجه آنها نشوند.
کودکان از طریق بازی کردن یاد میگیرند تا دنیای اطراف و جایگاه خودشان در آن را درک کنند. در محیط بازی، کودک آزاد است تا احساسات درونی و عمیق‌ترین عواطف و احساسات خود را بروز دهد. اگر شما هدف از بازی کردن را بدانید، میتوانید با استفاده از انواع اسباب بازی‌ها به عنوان نماد، معنا و عمق بیشتری به این فعالیت درمانی ببخشید.
از آنجایی که کودکان نمیتوانند خودشان را در دنیای بزرگسالان نشان داده و احساساتشان را بروز دهند، درمانگر خود را در دنیای کودک و هم سطح او قرار میدهد.
در طول بازی، گارد گرفتن کودک نسبت به یادگیری کمتر بوده و تمایل بیشتری به ابراز احساسات خود دارد. در طول این فعالیت‌ها، کودک اصلاً تحت فشار نبوده و آزاد است تا به روش ارتباطی خودش بازی را انجام دهد.
بازی درمانی بسته به صلاحدید درمانگر و نیازهای خاص کودک متفاوت خواهد بود. در ابتدا ممکن است درمانگر بخواهد که فقط کودک را حین بازی کردن تماشا کند. یا حتی شاید بخواهند که به‌صورت جداگانه با خود کودک، والدین یا معلم او صحبت کنند.
پس از انجام یک ارزیابی کامل، درمانگر اهداف درمانی را مشخص کرده، محدودیت‌های لازم را اعمال کرده و نحوه اجرا و پیشبرد پروسه درمانی را برنامه‌ریزی میکند.
بازی درمانگر به‌طور دقیق، نحوه برخورد کودک به جدا شدن از والدین، تنها بازی کردن و نحوه واکنش کودک هنگام بازگشت والدین را زیر نظر داشته و ارزیابی میکند.
نحوه تعامل کودک با انواع مختلف اسباب بازی و نحوه تغییر رفتار او طی هر جلسه، میتواند موارد متعددی را برای درمانگر آشکار کند. کودک ممکن است از بازی به عنوان ابزاری برای بروز ترس و اضطراب خود، به عنوان مکانیسمی آرامش بخش یا برای تسکین و حل مسئله استفاده کند.
درمانگر از این چشم اندازها و مشاهدات خود به عنوان یک راهنما و عوامل جهت دهنده برای مراحل بعدی استفاده میکند. هر کودکی با دیگری متفاوت است و به همین دلیل روند درمان متناسب با نیازهای فردی هر کودک پیش میرود. درمانگر میتواند با پیشرفت درمان، رفتار و برخورد کودک و همچنین اهداف درمانی را مجدداً ارزیابی کند.
گاهاً ممکن است در برخی موارد درمانگر، والدین، خواهر و برادر یا سایر اعضای خانواده کودک را نیز وارد پروسه بازی درمانی کند. این شیوه به درمان والد و فرزندی (filial therapy) معروف است که میتواند در حل اختلافات، پویایی روابط کودک با خانواده و سلامت روان کودک موثر باشد.
انواع تکنیک‌های بازی درمانی
جلسات بازی درمانی معمولاً ۳۰ دقیقه تا ۱ ساعت طول میکشد و میتواند ۱ بار در هفته یا بیشتر نیز برگزار شود. تعداد جلسات مورد نیاز به نحوه پاسخ کودک به این درمان بستگی خواهد داشت. این درمان میتواند به‌صورت فردی یا گروهی انجام شود.
بازی درمانی به دو روش دستوری یا غیر مستقیم (روش هدایت شده/روش غیر رهنمودی) اجرا میشود. در رویکرد دستوری، درمانگر با تعیین نوع بازی یا اسباب بازی، رهبری را بر عهده خواهد داشت و بازی را طبق اهداف خاصی که در نظر دارد پیش خواهد برد.
رویکرد غیر رهنمودی، محدودیت کمتر و چهارچوب آزادتری دارد. در این روش، کودک میتواند نوع بازی و اسباب بازی دلخواه خود را انتخاب کند. کودک آزاد است تا بازی را به روش خود و با دستور یا وقفه‌های کمتری از سوی درمانگر پیش ببرد. درمانگر در این روش نیز نظارت کافی را بر روی کودک داشته و در صورت لزوم در بازی مشارکت خواهد کرد.
جلسات بازی درمانی باید در محیطی برگزار شوند که محدودیت کمتری داشته و کودک در آن حس امنیت داشته باشد. درمانگر ممکن است از تکنیک‌های زیر در طول جلسات استفاده کند:
- تجسم خلاق یا همان تصویر سازی ذهنی
- داستان سرایی
- نقش آفرینی
- مکالمه با تلفن اسباب بازی
- عروسک، حیوانات عروسکی و ماسک
- عروسک شخصیت‌های محبوب کارتونی
- نقاشی و هنرهای دستی
- آب بازی و شن بازی
- اسباب بازی‌های چینشی (خانه سازی)
- رقص و اسباب بازی‌های ابتکارآمیز
- بازی‌های موزیکال
انواع بازی‌ها برای تقویت گفتار کودکان
چه در منزل و چه در سفر با ماشین، میتوان محیطی غنی از زبان و ارتباط کلامی برای گذراندن وقت با کودک ایجاد کرد تا با تمرین مهارت‌های کلامی در طول بازی، گفتار کودکان را تقویت کرد.
بازی حدس زدن
بازی حدس اشیاء، یک بازی عالی برای تمرین بسیاری از مهارت‌های ارتباطی کودک است. این بازی به ظاهر ساده میتواند مهارت‌های استدلالی، توصیفی و شنیداری کودک را توسعه دهد. حین انجام این بازی میتوانید با استفاده از رنگ، اندازه یا موقعیت اشیاء، کلمات توصیفی بیشتری به‌کار برده و مهارت گفتاری کودک را بهبود ببخشید.
در این بازی، یکی از بازیکنان اشیائی را در اتاق یا هر مکان دیگری که سایر بازیکنان میبینند انتخاب میکند، سپس با ارائه توصیف در مورد آن، سرنخ‌هایی به آنها میدهد تا بتوانند اشیاء مد نظر را حدس بزنند. بازیکنی که اسم این اشیاء را به‌درستی حدس بزند باید یک جمله برای این واژه بسازد که این امر به نوبه خود کمک زیادی به گفتار و روان بودن جملات کودک میکند.
بازی الفبا (اسم فامیل)
حتی در طول سفر و در داخل ماشین نیز این بازی برای همه افراد سرگرم کننده است. این بازی با حروف الفبا و کلمات انجام میشود و بازیکنان باید به ترتیب حروف الفبای مورد نظر خود، حرفی را مشخص کرده و با استفاده از حروف الفبای تعیین شده، نام یک حیوان، غذا یا شخصیت فیلمی را بگویند که با آن حرف شروع میشود. مثلاً برای تمرکز بر روی آموزش تلفظ صحیح برخی از حروف مانند “گ” یا “ج” میتوانید بازی را به سمت انتخاب کلماتی که با این حروف شروع میشوند هدایت کنید. بازی الفبا (بازی اسم فامیل) میتواند به کودک در تلفظ صحیح کلمات و یادگیری واژگان جدید کمک کند.
آواز خوانی
برای رشد مهارت‌های زبانی و تقویت گفتار کودک میتوانید آوازخوانی که فعالیتی سرگرم کننده است را با کودک خود انجام دهید. با خواندن آهنگ‌های تکراری شما به کودک خود کمک میکنید تا مفاهیم مختلف، دسته بندی، ترتیب گذاری و واژگان جدید را بیاموزد. حتی میتوانید آهنگ را طوری تنظیم کنید که شامل کلمات مربوط به اشیاء یا شخصیت‌های مختلف باشد.
بازی لِی لِی
در این بازی، روی زمین با گچ، خانه‌هایی رسم میشود و در هر خانه کلمه‌ای نوشته میشود. کودک باید روی این خانه‌ها بپرد و با هر پرش، کلمه داخل خانه را با صدای بلند تکرار کند. انجام این بازی به تقویت مهارت تلفظ کلمات کودک کمک میکند.
کارتهای تصویری
در این بازی، از کارتهای تصویری که کلماتی روی هر یک نوشته شده استفاده میشود. هر کارت در مکانی پنهان میشود و از کودک خواسته میشود تا آنرا پیدا کند. وقتی کودک کارت را پیدا میکند، باید کلمه نوشته شده بروی کارت را تلفظ کند. برای اضافه کردن عنصر دیگری به این بازی، میتوانید از کودک بخواهید که از این کلمه در قالب یک جمله استفاده کند. این امر به تلفظ صحیح کلمات و بیان روان جملات کمک میکند.
کلمه‌سازی با حروف
در این بازی باید از جدولی استفاده کنید که متناسب با سن کودک باشد، چرا که این جداول سطح دشواری مختلفی دارند. زمانی که کودک توانست کلمه مد نظر را روی جدول پیدا کند، باید از او بخواهید تا آنرا با صدای بلند بگوید. این بازی برای کودکان سنین ۵ تا ۷ سال مناسب بوده و به یادگیری تلفظ کلمات کمک میکند.
قایم موشک بازی با کلمات
از کودک بخواهید تا کارتی که در محلی در داخل خانه قایم کرده‌اید را پیدا کند. زمانی که کودک کارت را پیدا کرد، باید کلمه نوشته شده بروی آن را تلفظ کند. برای کودکانی که خواندن بلد نیستند میتوانید از کارتهای تصویری استفاده کنید. این بازی به یادگیری تلفظ صحیح کلمات کمک میکند.
گفتار درمانی با یوگا
ترکیب کردن گفتار درمانی با یوگا میتواند لذت کودک از بازی کردن را دو برابر کند. حین انجام حرکات یوگا میتوانید از صداها و جملاتی استفاده کنید که کودک نیز آنها را تکرار کند. این بازی به یادگیری کلمات، روان بودن ادای جمله و تلفظ صحیح کمک میکند.
جاذبه معکوس
در این بازی، یکی از بازیکنان فهرستی از کلماتی که متضاد واضحی دارند (مثل کلمه بله، پایین، خوشحال و غیره) را انتخاب میکند. بازیکنان بعدی باید این کلمه را با صدای بلند تکرار کرده و متضاد آنرا بگویند. این بازی به یادگیری کلمات جدید کمک میکند.
چت یا گفتگوی گروهی
یک فیلم یا رویداد واقعی جذاب را موضوع بحث خود قرار داده و فضای راحتی برای گفتگوی گروهی پیرامون این موضوع ایجاد کنید. این بازی یک روش عالی برای تقویت مهارت ارتباطی کودک است که به نوبه خود به تقویت گفتار و روان بودن جملات کودک نیز کمک میکند.
بازی با اسم‌ها
این بازی شامل نام بردن چندین مورد کلمه در دسته یا موضوعی خاص میشود. بهتر است از کارت‌هایی که موضوع روی آنها نوشته شده استفاده کرد. مثلاً اگر کارتی انتخاب شود که روی آن نوشته “پنج میوه نام ببر“، کودک باید ۵ مورد از میوه‌ها را بگوید. این بازی به بهبود مهارت بیان کلمه کمک میکند.
دفترچه انشاء
از آنجایی که مهارت خواندن و رشد زبانی به هم مرتبط هستند، نوشتن هم میتواند به درک زبانی بهتر کودک کمک کند. فهرستی از موضوعات را آماده کنید و از کودک بخواهید یکی را انتخاب کند. سپس از کودک بخواهید تا به مدت ۵ یا ۱۰ دقیقه در مورد این موضوع متنی بنویسد. این بازی به یادگیری کلمات و روان بودن جملات کودک کمک میکند.
ده تا نام ببر
دسته یا موضوعی مشخص کنید و از کودک بخواهید ۱۰ کلمه مرتبط با آنرا بگوید. برای مثال میتوانید از کودک بخواهید که ۱۰ مورد رنگ، نام میوه یا حیوان را بگویید.
بازی تمرکز بروی صداها
کودک حروفی با صدای “س”، “ت” یا هر حروف دیگری را انتخاب میکند. سپس باید جملاتی را با استفاده از کلماتی بسازد که اکثریت کلمات شامل این صداها باشند. مثلاً اگر صدای “س” را هدف قرار دهید، جمله میتواند این باشد: سبدی که دوستم سارا روی سرش گذاشته بود سُر خورد و افتاد. این نوع بازی‌ها، راهی سرگرم کننده برای تقویت مهارت‌های گفتاری کودکان در هر سنی هستند که به برقراری ارتباط کلامی و بهبود اعتماد بنفس کودک کمک میکنند.
برج هیجان
اکثریت آسیب شناسان گفتار و زبان (گفتار درمانگران) از این بازی برای آموزش فن بیان و رسیدن به سایر اهداف بازی درمانی استفاده میکنند. این بازی به این صورت است که کودک باید کلمه نوشته شده بر روی بلوک را گفته و آنرا از برج بردارد. میتوانید از کودک بخواهید که کلمات متضاد و مترادف کلمه روی بلوک انتخاب شده را نیز بگوید.
